‘Ik las het nieuws zoals een boek.’

Therapeutisch. Zo omschrijft Natalia Karpenko het gesprek dat we met haar voeren over de oorlog in haar geboorteland Oekraïne. Natalia slaagde er net op tijd in haar 72-jarige moeder uit Cherson te evacueren, in het zuiden van het land. De Russische troepen begonnen er hun offensief op de eerste dag van hun grootschalige invasie en houden de stad nog steeds in hun greep. Natalia’s ogen lichten op, als ze eraan toevoegt dat de literatuur haar bij de evacuatie van haar moeder heeft geholpen. Even later springt ze op en haalt ze er een jeugdboek bij dat ze onlangs vertaalde, om aan te tonen dat we niet zo erg van elkaar verschillen.

Je zegt dat literatuur je geholpen heeft om je mama in veiligheid te brengen?

'Ik volgde het nieuws uit Oekraïne en Rusland al maanden op de voet, omdat de dreiging in de lucht hing. Ik las het nieuws bijna zoals een boek. Sommige kleine verhalen vielen me op, details die voor mij een voorbode waren voor deze escalatie. Het leek net alsof een auteur in zijn roman de spanning opbouwde. Poetin haalde bijvoorbeeld zijn jacht, dat in Duitsland aangemeerd lag voor herstelling, in allerijl terug naar Rusland. Tijdens militaire trainingen werden buiten de oefenterreinen tijdelijke bruggen gebouwd. Bij dergelijke kleine anekdotes begon ik het vervolgverhaal zelf in te vullen. Dat gebeurde spontaan, waarschijnlijk beroepsmisvorming.'

'Ik deelde mijn paniek met mijn zus, die in Duitsland woont, en met mijn moeder. Aanvankelijk was mijn mama niet geneigd om te vertrekken. Niemand wilde geloven dat Rusland echt zou aanvallen, ook al was het conflict al jaren aan de gang. Gelukkig gaf ze zich net op tijd gewonnen. Ze nam de laatste trein uit Cherson naar Lviv. Toen ze daar aankwam, stonden tienduizenden met haar te wachten op een mogelijkheid om de grens met Polen over te steken. Het was eind februari en dus koud, en het zou dagen duren. Dat kon ik mijn moeder niet aandoen. Gelukkig heb ik mijn netwerk kunnen aanspreken en zat ze enkele uren later op een bus richting Polen. Intussen was ik met het vliegtuig afgereisd naar Krakau, waar ik bij een broer van een Poolse vriendin terecht kon. Hij nam een dag verlof om met mij honderden kilometers te rijden om mijn moeder op te halen. Op de infoborden over de weg, waarop normaal gezien verkeersinformatie staat, prijkte in grote letters dat Polen solidair is met Oekraïne. Het was een bijzondere ervaring, triest maar tegelijkertijd ook schoon. De hulpvaardigheid die in een crisissituatie de kop opsteekt is speciaal.’

Hoe stellen jullie het intussen?

'Mijn moeder wil niets liever dan terug naar huis gaan, maar dat zit er momenteel niet in. Ze voelt zich ontheemd, maar we zijn ook opgelucht. Cherson is nu ingepalmd door Rusland en afgesloten van de wereld. Er mag niets of niemand in of uit. Daardoor is er een gebrek aan voeding, geneesmiddelen en zorg. Stel je voor dat ze daar nu nog was! De avond na het vertrek van mijn moeder werd het treinverkeer stilgelegd en de dag daarna werden treinsporen en cruciale wegen opgeblazen, om het de Russische soldaten moeilijker te maken. Ze is net op tijd aan die gruwel ontsnapt.'

Hoe ervaar jij de oorlog?

'Ik volg het nieuws op de voet. Regelmatig ontvang ik ook bericht van Constantin, een Oekraïense vriend die soldaat is sinds 2014 en toen vrijwillig in het oosten van ons land ging strijden. Constantin verdedigt momenteel zijn eigen stad Tsjernihiv in het noorden. Hij is hoopvol. Maar volgens mij kun je ook niet anders. Zijn vrouw en twee kinderen, van 15 en 17 jaar, zijn ook gevlucht. Ze trokken enkele weken geleden al naar hun buitenverblijf in Oekraïne zelf, omdat ze zich niet meer veilig voelden. Net dan werd hun appartementsgebouw gebombardeerd. Constantin vertelde me dat je door de krater die de raket achterliet de andere kant van de straat kunt zien. Het gezin is dus niet meer teruggekeerd, maar zoals zovele anderen de grens overgestoken naar het Westen, via Hongarije. Nu verblijven ze in een opvangcentrum in Brugge en de kinderen gaan al naar school. Ik bezocht hen onlangs en het viel me op hoe onrustig ze zijn. Hun mentale rusteloosheid uit zich in het niet kunnen stil zitten. Dat is aangrijpend. Ik zie hetzelfde op de Europese school waar ik lesgeef. Daar zijn ook twee Oekraïense jongeren aangekomen, en als ik met hen praat lijkt het of er nog elk moment een luchtalarm kan afgaan. Ik hoop voor hen, en alle vluchtelingen, dat ze kalmte vinden en dat er zich opnieuw mooie dingen kunnen ontwikkelen, zoals nieuwe vriendschappen die voor altijd mogen blijven duren.'

Zijn er grote verschillen tussen onze twee culturen?  

‘We lijken hard op elkaar. De vertaling van ‘Het Grote Goedemanierenboek’ (geschreven door Nathalie Depoorter en in 2019 uitgegeven bij Clavis), dat de etiquette uitlegt aan kinderen, heeft me dat inzicht gegeven. De uitgever en ikzelf dachten dat we misschien hier en daar een stuk zouden moeten aanpassen als gevolg van verschillen in culturele code. Uiteindelijk bleek dat in geen enkel geval nodig. Een beter bewijs is er volgens mij niet.

Maar culturele verschillen zullen er natuurlijk altijd zijn, en literatuur kan dan een rol spelen. Boeken kunnen verbinding teweegbrengen, kunnen ogen openen. De vertaling van ‘Het Grote Goedemanierenboek’ werd trouwens goed onthaald. Enkele Oekraïense overheidsinstanties besloten om het boek in te kopen voor de bibliotheken.’

Natalia Karpenko is literair vertaler Nederlands-Oekraïens. Haar eerste vertaling, het korte verhaal 'Bloemen', van Hugo Claus, werd in 2003 gepubliceerd in een Oekraïens tijdschrift voor vertaalde literatuur. Sindsdien heeft ze werk in verschillende genres vertaald, o.a. 'Het verdriet van België' van Hugo Claus, een selectie van kinderverhalen uit 'De mooiste Nederlandse sagen en legenden' en ‘Het schrijverke' van Guido Gezelle.

Hoe kun jij helpen?

Het Oekraïense Boek Instituut, gesteund door de Federatie van Europese Uitgevers, doet een beroep op de vrijgevigheid van de boekenwereld en introduceert verschillende manieren waarop je Oekraïense vluchtelingenkinderen aan boeken kan helpen. Zodat ze kind kunnen blijven door te spelen, te leren en te lezen.