Tijdens de Staat van het Boek presenteerden we onze beleidsprioriteiten voor de komende legislatuur en vroegen we de overheden om substantieel en structureel te investeren in de letteren. Daarnaast vertelden we in primeur over het onderzoek naar de bibliotheken. We gingen hierover in dialoog met de aanwezige politici.
Hieronder lees je 9 prioriteiten uit het memorandum die werden uitgelicht op de Staat van het Boek en de reactie van de politiek.
Andreas Van Esbroeck
1. Structurele investering in de letteren
Vlaanderen verkeert in een leescrisis. Onderzoek na onderzoek wijst uit dat de leesvaardigheid van Vlaamse leerlingen met rasse schreden achteruitgaat. Dat is niet alleen een probleem voor de boeken- en letterensector, maar voor de samenleving als geheel. Als er een hele generatie opgroeit die niet, of slechts met moeite kan lezen, is de culturele, economische en democratische schade niet te overzien.
Willem Bongers-Dek (voorzitter BoekenOverleg) opende de Staat van het Boek met de prangende vraag om substantieel en structureel te investeren in de letteren: de basis voor alle kennis, dialoog en wederzijds begrip. Investeer in de meervoudige geletterdheid, lees- en taalvaardigheid van deze en alle volgende generaties.
Ondanks de structurele investeringen van de huidige minister van Cultuur Jambon, blijft het aandeel letteren binnen het volledige cultuurbudget (1,56%) bijzonder laag. De budgetten voor alle organisaties die auteurs en hun publiek met elkaar verbinden moeten meegroeien met de ambities van de sector en vervolgens gewaarborgd én geïndexeerd worden.
Andreas Van Esbroeck
Laat 2% van de Vlaamse begroting naar cultuur gaan en daarvan 2% naar de letteren. We beloven u plechtig dat dit een investering in de Vlaamse kenniseconomie is die zich dik en dubbel en dwars terugbetaalt.
Willem Bongers-Dek (voorzitter BoekenOverleg)
2. Btw-verlaging op boeken
Brenda Vanhoutte (Boekhandels Vlaanderen) pleitte in naam van het BoekenOverleg voor een verlaging van de btw op boeken naar 0%. Hiermee erkent de federale overheid dat boeken tot de essentiële levensbehoeften behoren, zo noodzakelijk als ons dagelijks brood.
Andreas Van Esbroeck
Laat het boek geen luxeproduct worden.
Brenda Vanhoutte (Boekhandels Vlaanderen)
Een btw-verhoging op boeken zou een negatieve impact hebben op de koopkracht van miljoenen gezinnen en op de gemeenschappen die door de aankoop van boeken bijdragen aan bibliotheken en onderwijs. De negatieve gevolgen voor de Vlaamse uitgevers, auteurs én boekhandelaren zouden zeer groot zijn. Essentiële kennisoverdracht zal afnemen, onderwijskwaliteit zal slinken. Het verlagen van de btw kan ervoor zorgen dat het boek geen luxeproduct wordt.
3. Duurzame leesaanpak & curriculaire verankering
Sylvie Dhaene (Iedereen Leest) benadrukte in naam van het BoekenOverleg de noodzaak van een beleidsdomeinoverschrijdende en structurele aanpak vanuit een gedeelde visie op leesbevordering. Het Leesoffensief is een stevig en goed onderbouwd plan, een positief en inclusief verhaal. We moeten werk maken van enkele fundamentele voorwaarden om dat actieplan optimaal te kunnen uitvoeren: zorg voor tijd en middelen, zodat mensen zich kunnen opleiden in leesbevordering en veranker het leesbeleid op school en in de eindtermen.
Andreas Van Esbroeck
Leesbevordering is een vak: geef mensen de tijd en middelen om zich daarin op te leiden.
Sylvie Dhaene (Iedereen Leest)
‘Een Leesoffensief voor Vlaanderen’ werd een zeer beloftevolle en ambitieuze actie-agenda, voor de allereerste keer in gezamenlijke regie van de beleidsdomeinen Onderwijs, Cultuur en Welzijn.
Ondanks het sterke strategische langetermijnplan en de samenhangende set van doelstellingen en acties kreeg de uitvoering van het plan (nog) niet de nodige financiële zuurstof. De uitrol beperkte zich tot een aantal acties of piloottrajecten die her en der vanuit de betrokken beleidsdomeinen met eenmalige projectmiddelen werden uitgevoerd. De piloottrajecten binnen het Leesoffensief zijn beperkt in tijd en middelen. Willen we ervoor zorgen dat deze acties en andere actiepunten uit het Leesoffensief een verschil kunnen maken, dan is een adequate, structurele financiering nodig binnen een passende beheerstructuur.
Nochtans hamert de actie-agenda van het Leesoffensief nadrukkelijk op de realisatie van een aantal noodzakelijke randvoorwaarden zodat die interventies kunnen leiden tot duurzame effecten. Bovendien moeten de opgestarte piloottrajecten gecontinueerd of opgeschaald worden, uiteraard na een positieve evaluatie en beantwoordend aan de doelstellingen van het actieplan. Dat vraagt een meerjarige investering in extra mensen en middelen en/of versterking van erkende leesbevorderingsorganisaties om de uitrol van het actieplan met succes te kunnen volbrengen.
4. Informatiegedreven beleid
Paul Hermans (Literatuur Vlaanderen) vroeg in naam van het BoekenOverleg middelen voor onderzoek dat de sector als geheel ten goede komt. Voor leesbeleid en leesbevordering werk je het best evidence based en dus op basis van onderzoek. Een permanente kenniscel kan de onderzoeksagenda opmaken, de onderzoeken coördineren en ontsluiten.
Andreas Van Esbroeck
Op basis van wetenschappelijk onderbouwd onderzoek naar de markt in al haar aspecten, kunnen we adequaat beleid maken.
Paul Hermans (Literatuur Vlaanderen)
Om een adequaat, informatiegedreven beleid te kunnen maken en evalueren, zijn er nieuwe inzichten nodig die vandaag de dag ontbreken. Discussies verzanden bij gebrek aan gedeelde data en we missen de (markt)analyses die ons verder kunnen brengen.
Nochtans bezitten verschillende spelers in het veld gegevens die, eenmaal gecombineerd, kunnen leiden tot waardevolle inzichten. De wil om samen te werken en samen te innoveren is er, de capaciteit om die kennissamenwerking te laten uitgroeien tot wetenschappelijk onderbouwde onderzoeken is er niet. Dit is extra nijpend in een context waarin artificiële intelligentie het boekenvak confronteert met ingewikkelde en hooggespecialiseerde problematieken.
5. Verdere versterking voor de Boektopia-campagne
Patrick Boeykens (Groep Algemene Uitgevers) benadrukte in naam van het BoekenOverleg het belang van een groeiscenario voor Boektopia, om het landelijke karakter van Boektopia nog verder te versterken en van november de boekenmaand van Vlaanderen te maken. Onder andere dankzij Boektopia zien we de boekenverkoop opnieuw stijgen en bereiken we een breder publiek.
Andreas Van Esbroeck
Steun voor de promotie van boeken is noodzakelijk. Een campagne als Boektopia kan auteurs en lezers samenbrengen.
Patrick Boeykens (Groep Algemene Uitgevers)
Met de lancering van het vernieuwde Boektopia in 2023 heeft Vlaanderen weer een evenement waarmee de boekensector jaarlijks breed kan uitpakken, zowel op de beursvloer, als in de boekhandel, van bibliotheek tot literair podium en uiteraard ook volop in de media. Mede door de steun van de minister van Cultuur heeft Boektopia alles in zich om het nieuwe motorische moment in het boekenjaar te worden en ditmaal niet slechts op één locatie, maar door heel Vlaanderen en in de hele maand november.
Het is van het grootste belang dat Boektopia in de komende jaren kan doorgroeien, met meer auteursoptredens en voorleessessies en de opstart van een B2B-programma. De ambitie is om het boek in november in heel Vlaanderen onder de aandacht te brengen en alle initiatieven onder één noemer samen te brengen.
6. Verhoging van de leenvergoedingen
Matthijs De Ridder (Vlaamse Auteursvereniging) riep op om met alle spelers samen te zitten en te werken aan innovatieve, creatieve en effectieve aanpak van de leenvergoeding. Het gaat daarbij om meer dan alleen een verhoging van het historisch lage bedrag. We moeten de leenvergoeding zien in de context van de leesbevordering. Via een culturele bijpassing van de Vlaamse regering kunnen we ervoor zorgen dat het aanbod van Nederlandstalige boeken in bibliotheken wordt vergroot en dat tegelijkertijd het engagement van Vlaamse auteurs bij die bibliotheken wordt verstevigd. Zo werken we samen aan een enthousiast leesklimaat.
Andreas Van Esbroeck
Met een nieuwe, innovatieve regeling voor de leenvergoeding werken we samen met auteurs en bibliotheken aan een enthousiast leesklimaat.
Matthijs De Ridder (VAV)
Net als in het overgrote deel van de Europese landen worden de leenvergoedingen in Vlaanderen door de overheid betaald. Deze vergoeding blijft echter al jarenlang ver achter bij het Europese gemiddelde, terwijl we Vlaanderen liever in de kopgroep zouden zien.
Het is dan ook tijd dat de leenvergoeding voor fysieke boeken wordt herzien. Daarbij is het essentieel om samen met de auteurs, uitgevers, bibliotheken en de overige spelers uit het BoekenOverleg te komen tot een innovatieve regeling die niet alleen een verhoging van de leenvergoeding inhoudt, maar ook een extra stimulans zal zijn voor het lezen in het algemeen en het bibliotheekbezoek in het bijzonder.
7. Overkoepelend bibliotheekbeleid
Jessica Jacobs (Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief & Documentatie) had het in naam van het BoekenOverleg over de nood aan een overkoepelend beleid voor bibliotheken. Geef lokale besturen een kader om de bibliotheek te laten groeien en bloeien. Zo heeft elke Vlaamse burger een bibliotheek die nabij is. Investeren in de bibliotheek is investeren in de maatschappij.
Zie ook: Onderzoek naar de slagkracht van de bibliotheken in Vlaanderen
Andreas Van Esbroeck
Zorg ervoor dat elke bibliotheek de slagkracht heeft aan een breed geletterdheidsprogramma te werken én allerlei andere gemeenschapsversterkende opdrachten op te nemen.
Jessica Jacobs (VVBAD)
Sinds de verhuizing van de middelen voor de bibliotheken van het Vlaamse naar het lokale niveau, leven veel bibliotheken in onzekerheid. Iedere gemeente kan het budget voor de plaatselijke bibliotheek naar eigen goeddunken bepalen. Budgetten, takenpakketten en publiekswerking fluctueren daardoor sterk. Alleen met voldoende middelen en een bijbehorend brede missie kunnen bibliotheken hun rol als informatie- en kennisverstrekker, als leesbevorderaar bij uitstek en als laagdrempelige ontmoetings- en studieplek waarmaken.
De bibliotheek is de meest laagdrempelige plek in de gemeente, met een geëngageerd team met passie voor mensen en literatuur, een plek van verbinding, tegen polarisering, met toegang tot informatie, literatuur en cultuur. Elke bibliotheek evolueert in een andere snelheid en richting, maar de werkdruk stijgt, we doen steeds meer met steeds minder. Laat de bibliotheken niet neerwaarts evolueren door een gebrek aan ondersteuning, erkenning en middelen.
Ook de hogeschoolbibliotheken moeten hierbij vermeld worden: zij dragen bij aan de vorming van mediawijze, informatievaardige en geletterde studenten. Daarnaast ondersteunen ze ook leerkrachten en creëren ze een laagdrempelige omgeving waar studenten in contact komen met fysieke en digitale literatuur.
8. Indexering van middelen voor literaire organisaties
Ilke Froyen (Overleg Literaire Organisaties) vraagt in naam van het BoekenOverleg dat literaire organisaties op dezelfde manier worden behandeld als andere structurele kunstenorganisaties in het kader van het Kunstendecreet zodat ook zij op een jaarlijkse indexering van de loonmassa kunnen rekenen. Door het uitblijven van die indexering moeten deze organisaties elk jaar besparen en naar het einde van een beleidsperiode toe steeds moeilijkere keuzes maken.
Andreas Van Esbroeck
Om de stijgende loonkosten het hoofd te kunnen bieden, moeten de subsidies van literaire organisaties geïndexeerd worden, zoals bij organisaties uit het Kunstendecreet.
Ilke Froyen (OLO)
Literatuur Vlaanderen ondersteunt vandaag tien literaire organisaties waarmee een vijfjarige beheersovereenkomst is afgesloten. De werkingsmiddelen van deze organisaties komen (zo goed als) integraal van Literatuur Vlaanderen. Waar de organisaties met structurele ondersteuning via het Kunstendecreet op een indexatie van het standaard vastgelegde loonaandeel van 60% kunnen rekenen, is er voor de literaire organisaties niets voorzien.
Door het uitblijven van die indexering moeten deze organisaties elk jaar besparen en naar het einde van een beleidsperiode toe steeds moeilijkere keuzes maken. De slagkracht van de organisaties, met name het deel dat aan programma’s en auteursoptredens kan worden uitgegeven, gaat op die manier sterk achteruit.
9. Projecten rond bibliothecair en literair erfgoed
Nele Hendrickx (Letterenhuis) wijst op het belang van het waarborgen van ruimte voor literair erfgoed. Culturele geletterdheid is een diep democratisch recht. Literatuur en kunst zijn elementair en even primair als je behoefte aan eten en slapen. Je hebt het nodig om te kunnen actualiseren, contextualiseren, nuanceren, de complexiteit van dingen te doorzien, kortom: mens te zijn. Daarom is een sterke samenwerking met het onderwijs noodzakelijk.
Andreas Van Esbroeck
Culturele geletterdheid helpt ons om mens te zijn, en dat is soms best een ingewikkelde aangelegenheid.
Nele Hendrickx (Letterenhuis)
Om het bibliothecair en literair erfgoed voldoende dynamisch voor het voetlicht te blijven brengen, pleit het BoekenOverleg ervoor dat de Vlaamse overheid haar subsidiebeleid afstemt op het aantal en de omvang van de opdrachten die ze in het Cultureel-Erfgoeddecreet en in het KANTL-decreet heeft vastgelegd.
Om het erfgoed te (her-)dynamiseren, actualiseren en contextualiseren, is ook het onderwijs van cruciaal belang. Het ontwikkelen en bevorderen van een multidisciplinaire gevoeligheid voor bibliothecair en literair erfgoed bij de schoolgaande jeugd bevordert de interesse in geschiedenis, kunst, taal en literatuur in haar rijke verscheidenheid. Een verankering van dit erfgoed in het lessenpakket zou het bereiken van die doelgroep vergemakkelijken. Zo kunnen we substantieel en structureel investeren in de culturele geletterdheid van deze en alle volgende generaties.
Reacties van de aanwezige politici
Van links naar rechts: Katia Segers (Vooruit), Chris Janssens (Vlaams Belang), Karin Brouwers (cd&v), Meyrem Almaci (Groen), Stephanie D’Hose (Open Vld), Jan Busselen (PVDA), Els Ampe (Voor U) en Marius Meremans (N-VA).
©Andreas Van Esbroeck
Aan tafel zaten acht politici met een warm hart voor boeken, een perfect vertrekpunt voor een gesprek over het memorandum van het BoekenOverleg. Er heerste onder andere eensgezindheid over het belang van de bibliotheek om de leescrisis het hoofd te bieden. De bibliotheek is een belangrijke plek om de burger te emanciperen, deelname aan de samenleving te bevorderen en taligheid te versterken. Door te investeren in de bibliotheken kunnen we deze crisis gecoördineerd aanpakken, hoorden we. De conclusies van het rapport 'Steeds meer met steeds minder' zinderden nog duidelijk na.
Daarnaast werd volmondig beaamd dat de 1,56% die van het totale cultuurbudget naar de letteren gaat, niet volstaat. De animo voor het voorstel van BoekenOverleg-voorzitter Willem Bongers-Dek ‘2% van 2%’ was groot (zie bovenaan in dit artikel). Ook is een indexering nodig van de leenvergoeding en van de middelen voor literaire organisaties. Zo krijgen deze organisaties de nodige slagkracht om plannen en ambities waar te maken. Het merendeel van de aanwezige politici was het ermee eens dat via een tax shelter meer middelen naar de sector kunnen vloeien, zoals ook in de audiovisuele sector gebeurt. Over de btw op boeken waren de meningen eerder verdeeld. Twee zaken om verder te onderzoeken.
Om gericht en gecoördineerd te kunnen werken, is de noodzaak van een kennisknooppunt voor de politici duidelijk: gecontroleerde dataverzameling, het samenbrengen van informatie en wetenschappelijk onderbouwd onderzoek op basis van een gedragen onderzoeksagenda. Dit knooppunt in de schoot van het BoekenOverleg kan zorgen voor eenduidige antwoorden op prangende vragen over het boekenvak en de -markt. Gefundeerd onderzoek zorgt ervoor dat je aan gericht beleid kan doen door efficiënt te investeren. De relevantie van een kennisknooppunt en de noodzaak aan middelen om onderzoek te doen binnen de sector staan voor allen buiten kijf.
Het enthousiasme voor een landelijke Boektopia-campagne was groot bij de politici. Het BoekenOverleg toonde al aan dat de boekpromotie-campagne in november een goede invloed heeft op het boekenvak, zowel economisch als cultureel. Het is belangrijk dat het aanbod verbreed en gediversifieerd wordt in heel Vlaanderen.
Kortom, er was veel welwillendheid en bereidheid om de problemen in de boekensector mee aan te pakken. Voor alle prioriteiten van het memorandum was politieke steun te vinden, zij het niet altijd unaniem. Het BoekenOverleg bedankt de politici voor deze boeiende en constructieve dag, en houdt de vinger aan de pols. Graag tot de volgende Staat van het Boek!
Over de Staat van het Boek
De Staat van het Boek is hét sectormoment voor organisaties uit het Vlaamse boeken- en letterenveld. In een gedragen memorandum richten we ons op de toekomst en belichtten we enkele uitdagingen en prioriteiten voor het boek, zodat die worden meegenomen bij de regeringsvorming na de Vlaamse, federale (en Europese) verkiezingen in mei 2024 en bij de vorming van stad- of gemeentecoalities na de lokale verkiezingen in oktober 2024.
Andreas Van Esbroeck