“De tekst is een veilige haven”

Meer dan 50 vrijwilligers van Bond zonder Naam begeleiden elke dag wel ergens in Vlaanderen een Samen Lezen-groep. Silvie Moors, adjunct-directeur van Bond zonder Naam, bracht het Samen Lezen-concept dat ze vanaf 2012 uit de grond stampte, in 2021 onder bij de sociaal-culturele organisatie die werkt aan een warmere wereld. Jarenlang al is ze zo getuige van de verbindende kracht van verhalen.

Wat is Samen Lezen precies en hoe verschilt het van een klassieke leesclub?

“Bij Samen Lezen proberen we alle drempels weg te nemen om mensen te laten genieten van literatuur. Als deelnemer hoef je je niet in te schrijven, je hoeft niet te betalen en je hoeft zelfs niet te kunnen lezen. Het enige wat je moet doen, is er zijn. Een Samen Lezen-sessie duurt één uur en wordt in goede banen geleid door een begeleider die enkele korte teksten voorleest: een ultrakortverhaal, een fragment uit een boek, en een gedicht. Daarna kunnen de deelnemers de gedachten, gevoelens en anekdotes delen die de tekst bij hen oproept. De begeleiders volgen de Socratische methode: ze modereren het gesprek maar stellen zich op als niet-wetende. De tekst is het vertrekpunt waar ze ook altijd naar terugkeren met vragen als ‘Waar lees je dat in de tekst?’ De tekst is met andere woorden een veilige haven.”

Mag je ook alleen komen luisteren?

“Absoluut. Aan het begin van elke sessie lezen we de spelregels voor, ook voor de mensen die wekelijks komen. Die regels zijn onder andere dat je niets hoeft te zeggen. Dat het geen academische analyse is. Dat alles wat gezegd wordt even waardevol is. Dat we respectvol met elkaar in gesprek gaan en omzichtig omgaan met hete hangijzers als politiek en religie. Dat we tijdens het Samen Lezen vrienden zijn. Verbinding is het sleutelwoord.”

Je hoeft dus niets van literatuur te kennen als deelnemer.

“Klopt, we analyseren geen teksten, maar kiezen wel voor de allerbeste teksten uit de wereldliteratuur. We steken heel veel tijd in de voorbereiding: elke week maken we een selectie van teksten die in alle leesgroepen gelezen worden. Dat zijn zowel klassiekers als experimenteel werk, zowel gevestigde namen als opkomend talent, van schrijvers uit Argentinië tot Zuid-Korea. We werken bewust met heel korte fragmenten, vaak niet langer dan een halve pagina. De ervaring heeft ons geleerd dat mensen in de psychiatrie die gemedicaliseerd zijn zich vaak niet lang kunnen concentreren. En we maken heel veel ruimte voor gesprek en uitwisseling. We merken dat mensen daar veel behoefte aan hebben.”

Is het dan niet de bedoeling dat de deelnemers iets bijleren?

“Toch wel, de leerfunctie is belangrijk maar niet expliciet aanwezig. We willen deelnemers laten kennismaken met nieuwe auteurs, teksten, stijlen en stromingen, maar op een organische manier. We geven geen lesje literatuur. De Samen Lezen-groepen kun je zien als een eerste cirkel van leesbevordering. Onder het motto ‘schoonheid voor iedereen’ willen we mensen in contact brengen met literatuur. Literatuur helpt je groeien als mens. Je komt in contact met andere ideeën en krijgt nieuwe inzichten, wat versterkt wordt door er met anderen over te praten. Samen Lezen bevordert respectvolle gespreken over thema’s die ertoe doen. Dat is wat de samenleving, die zo aan het polariseren is, meer dan ooit nodig heeft. En het past ook helemaal in de visie van Phil Bosmans dat je eerst jezelf moet verbeteren om de wereld te kunnen verbeteren. Samen Lezen is sociaal-cultureel werk en maakt deel uit van het empoweren van mensen. Die community building is voor ons superbelangrijk.”

Hoe breiden jullie die community uit?

“Dat gaat ook heel organisch. Ik ben in 2007 gestart met vijf mensen en na één seizoen Samen Lezen waren we al met vijftien. We moesten dus al snel opsplitsen, want als de groep te groot is, werkt het niet. Ik heb toen gevraagd welke deelnemers begeleider wilden worden en zo ontstonden er nieuwe groepen. Sindsdien breiden we traag maar gestaag uit. Uit elke groep komen nieuwe begeleiders die nieuwe groepen vormen. En die leesbegeleiders zijn niet allemaal mensen met een literaire achtergrond, integendeel. We hebben ook mensen met een psychische kwetsbaarheid die begeleider worden. Mensen zijn zo veel meer dan hun label. Zo hadden we op een bepaald moment een opleiding met een psychiater, enkele psychologen en een aantal mensen met een psychische kwetsbaarheid. Aan die gelijkwaardigheid hechten we heel veel waarde.”

Werken jullie ook samen met partners uit de culturele sector?

“Jazeker, we krijgen veel vragen van culturele spelers die hun werking toegankelijk willen maken. En daar gaan we graag op in, want zo kunnen wij onze cirkel van leesbevordering stelselmatig vergroten en onze deelnemers naar cultuur leiden. In maart gingen we met 35 lezers uit verschillende Samen Lezen-groepen naar het Passa Porta Festival. Voor veel van hen is dat absoluut niet evident. Wij zorgden dat ze er geraakten door samen de trein te nemen en bleven de hele dag samen. We stelden ons eigen parcours samen en lieten mensen zo zien dat het festival ook voor hen is. Daarnaast begeleidden we zes keer een Samen Lezen-groep over het werk van enkele festivalauteurs, die erbij zaten en achteraf hun ervaringen deelden. Het leuke is dat die sessies openstonden voor iedereen die naar het festival kwam. Zo brengen we heel diverse mensen samen. Ook met Het Toneelhuis en de KVS doen we iets gelijkaardigs met toneelvoorstellingen. Tutti Fratelli heeft ook gevraagd om met hun mensen samen te lezen uit de prachtige boekencollectie van Reinhilde Decleir. En met de Erfgoedbibliotheek gaan we naar aanleiding van 'Barokke Influencers' lezen in de Nottebohmzaal rond het thema sodaliteit of broederschap.”

Wat zijn jouw tips om literatuur toegankelijk te maken?

“Wacht niet tot de mensen naar jou komen, maar ga zelf naar hen toe en vraag wie ze zijn, waar ze van dromen, wat ze nodig hebben. Van in het begin ben ik naar verschillende organisaties gegaan, en heb daar eerst zelf samen gelezen, in een psychiatrisch centrum bijvoorbeeld. Na een tijdje hebben we psychologen, psychiaters en patiënten uit dat centrum kunnen opleiden die nu zelf groepen begeleiden. Zo gaan wij ook naar armoede-organisaties en maken we verbinding met mensen om ze dan mee te nemen naar het Samen Lezen. Neem alle drempels weg, ook de honger. In Het Toneelhuis eten we altijd eerst een kom soep, want je kunt niet een uur Samen Lezen en dan anderhalf uur naar een voorstelling gaan kijken met een hongerige maag. Veel mensen denken dat literatuur en cultuur niet voor hen zijn en weten niet wat voor moois er op hen ligt te wachten. Maar als ik iets geleerd heb, dan is het wel dat iedereen van verhalen houdt én dat iedereen nood heeft aan schoonheid.”